Một số ý kiến về tổ chức và hoạt động của Viện kiểm sát khu vực...

Đối với Viện kiểm sát khu vực, về cơ bản, sau khi được thành lập, các Viện kiểm sát khu vực sẽ kế thừa cơ sở vật chất của các Viện kiểm sát cấp huyện hiện nay. Tuy nhiên, sẽ có Viện kiểm sát khu vực phải xây dựng lại trụ sở do thay đổi địa điểm mới phù hợp với địa hạt tư pháp của Viện kiểm sát khu vực đó. Trước mắt, cần tập trung đầu tư xây dựng, cải tạo, nâng cấp, hiện đại hoá cơ sở vật chất cho các Viện kiểm sát cấp huyện hiện nay để bảo đảm việc tăng thẩm quyền cho các Viện kiểm sát cấp này và chuẩn bị điều kiện về cơ sở vật chất cho các Viện kiểm sát khu vực; đồng thời, nghiên cứu triển khai xây dựng quy hoạch tổng thể nhằm bảo đảm cơ sở vật chất, đáp ứng yêu cầu thực hiện chức năng, nhiệm vụ của Viện kiểm sát khu vực. Trong quá trình xây dựng cơ sở vật chất đối với Viện kiểm sát khu vực ở miền núi, vùng sâu, vùng xa miền núi, biên giới, hải đảo cần chú ý một số vấn đề sau:

- Cần có kế hoạch ưu tiên đầu tư xây dựng mới, nâng cấp sửa chữa trụ sở làm việc cho các Viện kiểm sát khu vực ở miền núi, vùng sâu, vùng xa sở làm việc đủ tiêu chuẩn khi được thành lập. Việc đầu tư các hạng mục trụ sở làm việc phải sát thực tế địa bàn ở miền núi, vùng sâu, vùng xa, miền núi, biên giới, hải đảo để bảo đảm tất cả các đơn vị này đều có trụ miền núi, biên giới, hải đảo, tránh rập khuôn, máy móc phù hợp với mục đích sử dụng và tiết kiệm, hiệu quả; tránh lãng phí.

Khi phê duyệt kinh phí đầu tư xây dựng cơ bản cho Viện kiểm sát khu vực ở miền núi, vùng sâu, vùng xa miền núi, biên giới, hải đảo cần chú ý việc tính đủ phần chi phí vận chuyển, san lấp mặt bằng do địa hình đồi núi; giá cả nguyên vật liệu tăng cao hơn so với địa bàn ở đồng bằng.

- Cần tăng định mức cấp kinh phí chi thường xuyên cho các Viện kiểm sát khu vực ở miền núi, vùng sâu, vùng xa miền núi, biên giới, hải đảo vì dựa vào các yếu tố đặc thù về kinh tế, xã hội, địa lý của vùng sâu, vùng xa, miền núi, biên giới, hải đảo có nhiều khoản phải chi phí cao hơn so với các đơn vị ở đồng bằng như chi cho công tác phí do đi công tác ngoài trụ sở dài ngày; điều kiện giao thông đi lại ở vùng sâu, vùng xa ở khu vực miền núi, biên giới, hải đảo rất khó khăn; tăng các khoản kinh phí để sửa chữa các trang thiết bị được đầu tư do giá thành cao, phải vận chuyển đến nơi xa về trung tâm để sửa chữa, bảo dưỡng các trang thiết bị phục vụ công tác.

- Đầu tư mua sắm các trang thiết bị phục vụ cho công tác chuyên môn, nghiệp vụ của Viện kiểm sát khu vực ở miền núi, vùng sâu, vùng xa miền tính xách tay; các thiết bị bảo hộ lao động như găng tay, khẩu trang... cho cán bộ, Kiểm sát viên làm công tác kiểm sát khám nghiệm hiện trường, khám nghiệm tử thi, kiểm sát nơi giam giữ, cải tạo; đầu tư mua xe ô tô, mô tô cho các Viện kiểm sát khu vực ở miền núi, vùng sâu, vùng núi, biên giới, hải đảo như máy ảnh, máy ghi âm, máy ghi hình để phục vụ nhu cầu công việc của các đơn vị này theo yêu cầu công tác mới.

- Đối với một số Viện kiểm sát khu vực hải đảo, khi cấp kinh phí cho các đơn vị này cần được tính đến yếu tố đặc thù của hải đảo như do chưa có điện lưới quốc gia, đơn vị phải chạy máy phát điện hoặc phải mua điện với giá cao, giá cả tất cả các mặt hàng hoá đều cao do phải vận chuyển từ đất liền ra đảo. Điều đặc biệt cần chú ý về phương tiện đi lại đối với các Viện kiểm sát khu vực ở hải đảo thì cần đầu tư tàu biển thì mới đáp ứng việc đi lại giữa hải đảo và đất liền.

3. Giải pháp về tính đồng bộ của các cơ quan tư pháp

Việc đổi mới, kiện toàn hệ thống Viện kiểm sát cần phải tiến hành đồng bộ với việc đổi mới, kiện toàn hệ thống Cơ quan điều tra và đổi mới hệ thống Toà án nhằm bảo đảm sự thống nhất, đồng bộ về tổ chức và hoạt động của cả hệ thống cơ quan tư pháp. Các cơ quan Toà án, Viện kiểm sát và Cơ quan điều tra đều phải tiến hành đổi mới trong toàn bộ hệ thống và ở tất cả các cấp.

Do đó, cần có sự thống nhất về nguyên tắc, quan điểm chỉ đạo đối với việc đổi mới, kiện toàn của cả ba hệ thống cơ quan Toà án, Viện kiểm sát và Cơ quan điều tra. Do đó, cần thành lập một Ban Chỉ đạo liên ngành do Lãnh đạo Ban chỉ đạo cải cách tư pháp Trung ương đứng đầu, cùng với sự tham gia của Lãnh đạo Toà án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng (có thể có sự tham gia của Bộ Nội vụ, Bộ Tài chính…) để chỉ đạo việc xây dựng Đề án đổi mới tổ chức và hoạt động của Toà án nhân dân, Viện kiểm sát nhân dân và Cơ quan điều tra.

Mối quan hệ giữa Viện kiểm sát với Toà án và Cơ quan điều tra không chỉ là mối quan hệ phối hợp trên cơ sở chức năng, nhiệm vụ của mỗi hệ thống theo quy định của pháp luật tố tụng, mà còn là mối quan hệ giữa chủ thể kiểm tra, giám sát và chủ thể bị kiểm tra, giám sát. Hành vi xử sự của các cơ quan này đối với pháp luật (tuân thủ hay vi phạm) trong quá trình thực hiện chức năng, nhiệm vụ chính là đối tượng của kiểm sát hoạt động tư pháp. Trong tố tụng hình sự, việc ra quyết định truy tố bị can và thực hiện sự cáo buộc đối với bị cáo tại phiên toà - một giai đoạn của quá trình thực hành quyền công tố, chính là căn cứ làm phát sinh hoạt động xét xử của Toà án. Sự gắn kết nói trên cho thấy, chất lượng và hiệu quả hoạt động của cơ quan này phụ thuộc nhiều vào sự phối hợp cơ quan kia. Muốn xây dựng được cơ chế phối hợp nhịp nhàng và đồng bộ giữa Viện kiểm sát và hai cơ quan tiến hành tố tụng còn lại, thì yếu tố tổ chức của mỗi cơ quan và cả hệ thống có vị trí, vai trò rất quan trọng.

4. Giải pháp về đảm bảo sự lãnh đạo của Cấp uỷ Đảng và sự giám sát của Hội đồng nhân dân đối với Viện kiểm sát khu vực theo yêu cầu cải cách tư pháp

4.1. Giải pháp bảo đảm sự lãnh đạo của Cấp uỷ Đảng đối với Viện kiểm sát khu vực theo yêu cầu cải cách tư pháp

Điều 4 Hiến pháp năm 1992 ghi nhận và khẳng định Đảng Cộng sản Việt Nam, đội tiên phong của giai cấp công nhân Việt Nam, đại biểu trung thành quyền lợi của giai cấp công nhân, nhân dân lao động và của cả dân tộc, theo chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, là lực lượng lãnh đạo Nhà nước và xã hội. Thực tiễn cách mạng Việt Nam cũng đã chứng minh rằng, vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam là một tất yếu của lịch sử, là nhân tố quyết định, bảo đảm cho sự phát triển của sự nghiệp cách mạng nước ta. Do đó, bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng là vấn đề có tính nguyên tắc trong tổ chức và hoạt động của bộ máy Nhà nước ta nói chung và đối với Viện kiểm sát nhân dân nói riêng.

Dưới sự lãnh đạo của Đảng, kể từ khi thành lập vào năm 1960 đến nay, ngành Kiểm sát nhân dân đã đạt được những thành tựu quan trọng trong công tác thực hiện chức năng, nhiệm vụ; tổ chức, bộ máy và đội ngũ cán bộ, Kiểm sát viên từng bước được xây dựng và trưởng thành. Hiệu quả công tác của Viện kiểm sát nhân dân đã góp phần rất quan trọng trong đấu tranh phòng chống vi phạm, tội phạm, bảo vệ an ninh quốc gia, đảm bảo trật tự an toàn xã hội. Phương thức và nội dung lãnh đạo của Đảng đối với tổ chức và hoạt động của Viện kiểm sát các cấp trong những năm qua đã không ngừng được đổi mới, phù hợp với từng thời kỳ phát triển của đất nước.

Sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác tư pháp nói chung và đối với Viện kiểm sát nhân dân nói riêng không chỉ bắt nguồn từ vị trí, vai trò lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước, mà còn bắt nguồn từ đặc điểm riêng của công tác tư pháp. Vấn đề đảm bảo sự lãnh đạo của Đảng trong công cuộc cải cách tư pháp hiện nay nói chung và đối với việc đổi mới tổ chức và hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân nói riêng là vấn đề có ý nghĩa quan trọng, nhằm mục đích bảo đảm hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân theo đúng đường lối chính trị, kiên định đi theo định hướng xã hội chủ nghĩa, giữ vững bản chất tốt đẹp của Nhà nước ta là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân; đồng thời, bảo đảm phát huy đầy đủ vị trí, vai trò của Viện kiểm sát nhân dân để hoàn thành chức năng, nhiệm vụ theo qui định của pháp luật. Sự lãnh đạo của Đảng đối với Viện kiểm sát nhân dân trong điều kiện cải cách tư pháp hiện nay có nội dung toàn diện: Lãnh đạo về chính trị, tư tưởng; về tổ chức, cán bộ; về định hướng công tác. Đảng lãnh đạo Viện kiểm sát nhân dân thông qua việc định ra các nguyên tắc, quan điểm lớn làm cơ sở xây dựng tổ chức và hoạt động; đề ra đường lối, định hướng trong các lĩnh vực tổ chức và hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân.

Quan điểm của Đảng về đổi mới tổ chức hệ thống Toà án và Viện kiểm sát được thể hiện trong Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 02/6/2005 về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 như sau: “Tổ chức hệ thống Toà án theo thẩm quyền xét xử, không phụ thuộc vào đơn vị hành chính; Viện kiểm sát nhân dân được tổ chức phù hợp với hệ thống tổ chức của Toà án”. Theo “Dự thảo Đề án tổ chức bộ máy và chức năng, nhiệm vụ của Viện kiểm sát trong tiến trình cải cách tư pháp” thì hệ thống tổ chức của Viện kiểm sát trong tương quan với hệ thống tổ chức Toà án theo thẩm quyền xét xử sẽ được xác định gồm có 4 cấp như sau: Viện kiểm sát tối cao được tổ chức tương đương với Toà án tối cao; các Viện kiểm sát cấp cao được tổ chức theo khu vực tương đương với các Toà thượng thẩm; các Viện kiểm sát cấp tỉnh được tổ chức tương đương với các Toà án phúc thẩm (cấp tỉnh), được thành lập chủ yếu trên cơ sở Viện kiểm sát nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương trong phạm vi địa hạt tư pháp của Toà án phúc thẩm; Viện kiểm sát khu vực được tổ chức tương đương với Toà án sơ thẩm khu vực. Tuy nhiên, những nội dung nêu trên chỉ mang tính nguyên tắc, định hướng, nên khi cụ thể hóa những nội dung này thì vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau, thậm chí trái ngược nhau về một vấn đề cụ thể. Một trong những vấn đề hiện đang có nhiều ý kiến khác nhau là thực hiện cơ chế nào có hiệu quả nhất để thực hiện nguyên tắc bảo đảm sự lãnh đạo của cấp uỷ Đảng đối với Viện kiểm sát khu vực theo yêu cầu cải cách tư pháp.

Khi tổ chức lại hệ thống Toà án theo thẩm quyền xét xử, không phụ thuộc vào đơn vị hành chính thì cần phải xác định mô hình và cơ chế bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng và sự giám sát của cơ quan dân cử đối với tổ chức và hoạt động của các cơ quan Toà án, Viện kiểm sát và Cơ quan điều tra cho phù hợp với mô hình mới.

Đối với Viện kiểm sát nhân dân, đề nghị thực hiện cơ chế bảo đảm sự lãnh đạo của cấp uỷ Đảng đối với Viện kiểm sát khu vực theo phương án cần giữ nguyên mô hình tổ chức của Viện kiểm sát và Cơ quan điều tra cấp huyện như hiện nay vì căn cứ vào đặc thù về tổ chức và hoạt động nghiệp vụ của hai cơ quan này là phải gắn kết, bám sát và hướng tới hoạt động nghiệp vụ ở địa bàn cơ sở thì mới có thể hoàn thành chức năng, nhiệm vụ được giao. Và do đó, cơ chế đảm bảo sự lãnh đạo của Đảng đối với hai cơ quan này cần được giữ nguyên như hiện nay là phù hợp với thực tiễn tổ chức và hoạt động của Viện kiểm sát và Cơ quan điều tra cấp huyện. Theo phương án này chỉ thực hiện đổi mới tổ chức và hoạt động trong nội tại của Viện kiểm sát và Cơ quan điều tra cấp huyện; đồng thời tiếp tục đổi mới về nội dung, phương thức lãnh đạo của cấp uỷ địa phương đối với hai cơ quan này theo yêu cầu cải cách tư pháp trong tình hình mới.

Tuy nhiên, cũng có thể nhận thấy mặt hạn chế của phương án này là tổ chức của Viện kiểm sát nhân dân cấp huyện đã không được tổ chức phù hợp và có sự thiếu đồng bộ với hệ thống của cơ quan xét xử cùng cấp được tổ chức theo mô hình Toà án sơ thẩm khu vực và cũng sẽ gặp nhiều vướng mắc từ sự thiếu đồng bộ về tổ chức và hoạt động giữa các cơ quan này khi triển khai thực hiện trên thực tế.

4.2. Giải pháp về đảm bảo sự giám sát của Hội đồng nhân dân đối với Viện kiểm sát khu vực trong điều kiện thực hiện cải cách hành chính và cải cách tư pháp hiện nay

Theo các quy định của Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi), Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 2002, Luật tổ chức Hội đồng nhân dân và Uỷ ban nhân dân năm 2003 và các văn bản pháp luật hiện hành thì Hội đồng nhân dân là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân, do nhân dân địa phương bầu ra, chịu trách nhiệm trước nhân dân địa phương và cơ quan nhà nước cấp trên. Hoạt động giám sát của Hội đồng nhân dân được tiến hành thường xuyên, gắn liền với việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn do pháp luật quy định. Đối với các cơ quan tư pháp, Hội đồng nhân dân giám sát thông qua các hoạt động: Xem xét báo cáo công tác của Viện kiểm sát nhân dân, Toà án nhân dân cùng cấp; xem xét việc trả lời chất vấn của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân, Chánh án Toà án nhân dân cùng cấp. Tại kỳ họp cuối năm, Hội đồng nhân dân xem xét, thảo luận báo cáo công tác hàng năm của Viện kiểm sát nhân dân, Toà án nhân dân cùng cấp; tại kỳ họp giữa năm, các cơ quan này gửi báo cáo công tác đến đại biểu Hội đồng nhân dân; khi cần thiết, Hội đồng nhân dân có thể xem xét thảo luận. Tại kỳ họp cuối nhiệm kỳ, Hội đồng nhân dân xem xét, thảo luận báo cáo công tác cả nhiệm kỳ của Viện kiểm sát nhân dân, Toà án nhân dân cùng cấp. Hội đồng nhân dân có thể yêu cầu Viện kiểm sát nhân dân, Toà án nhân dân cùng cấp báo cáo về những vấn đề khác khi xét thấy cần thiết. Trong hoạt động giám sát, các Ban của Hội đồng nhân dân có những nhiệm vụ giúp Hội đồng nhân dân giám sát hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân.

Đối với mô hình của Viện kiểm sát được tổ chức theo đơn vị hành chính như hiện nay, việc thực hiện các quy định nêu trên về cơ bản là thuận lợi. Tuy nhiên, vấn đề này lại cần phải nghiên cứu, xem xét để điều chỉnh lại một khi Viện kiểm sát cấp huyện được tổ chức theo mô hình khu vực. Hội đồng nhân dân là cơ quan đại diện của nhân dân địa phương, do nhân dân địa phương bầu, miễn nhiệm và bãi nhiệm theo các nguyên tắc phổ thông, bình đẳng, trực tiếp và bỏ phiếu kín; do đó, hệ thống cơ quan này phải được tổ chức theo mô hình đơn vị hành chính. Như vậy, một Viện trưởng Viện kiểm sát khu vực có phạm vi địa hạt bao gồm một số đơn vị hành chính cấp huyện, sẽ thực hiện việc báo cáo và trả lời chất vấn trước Hội đồng nhân dân địa phương nào. Rõ ràng, đây là vấn đề cần phải được xem xét, khi lựa chọn mô hình tổ chức cho Viện kiểm sát khu vực.

Hiện nay, việc giám sát của cơ quan dân cử là Hội đồng nhân dân đối với hoạt động của Viện kiểm sát cấp huyện cũng đã và đang đặt ra nhiều vấn đề cả về lý luận và thực tiễn khi Đảng và Nhà nước ta có chủ trương và đang thực hiện thí điểm việc không tổ chức Hội đồng nhân dân ở cấp này theo các nội dung về cải cách hành chính. Ngày 16/01/2009, Uỷ ban Thường vụ Quốc hội ban hành Nghị quyết số 725/2009/UBTVQH12 có hiệu lực thi hành từ ngày 01/4/2009 về điều chỉnh nhiệm vụ, quyền hạn của Hội đồng nhân dân, Uỷ ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương, theo đó đã qui định: Hội đồng nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương nơi không tổ chức Hội đồng nhân dân huyện, quận có nhiệm vụ, quyền hạn giám sát hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân các quận, huyện. Trên cơ sở đó, ngày 01/4/2009, Viện kiểm sát nhân dân tối cao ban hành Hướng dẫn số 13/HD - VKSTC-V8 hướng dẫn thực hiện Nghị quyết số 725/2009/UBTVQH12 ngày 16/01/2009 của Uỷ ban Thường vụ Quốc hội. Theo nội dung văn bản này thì: Các Viện kiểm sát nhân dân các quận, huyện nơi không tổ chức Hội đồng nhân dân quận, huyện chịu sự giám sát của Hội đồng nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương; Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương nơi không tổ chức Hội đồng nhân dân quận, huyện báo cáo trước Hội đồng nhân dân cùng cấp về công tác của các Viện kiểm sát nhân dân các quận, huyện nơi không tổ chức Hội đồng nhân dân quận, huyện và trả lời chất vấn, kiến nghị, yêu cầu của đại biểu Hội đồng nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương về công tác của Viện kiểm sát nhân dân các quận, huyện này. Do đó, đây sẽ là cơ sở thực tiễn để nghiên cứu, xem xét khi lựa chọn phương án đảm bảo sự giám sát của Hội đồng nhân dân đối với Viện kiểm sát cấp huyện hiện nay khi được tổ chức thành mô hình Viện kiểm sát khu vực theo yêu cầu cải cách tư pháp trong thời gian tới.

Đề nghị nên thực hiện theo phương án các Viện kiểm sát khu vực chịu sự giám sát của Hội đồng nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương nơi có địa bàn của Viện kiểm sát khu vực đó thông qua Viện kiểm sát nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương. Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương báo cáo trước Hội đồng nhân dân cùng cấp về công tác của các Viện kiểm sát khu vực và trả lời chất vấn, kiến nghị, yêu cầu của đại biểu Hội đồng nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương về công tác của Viện kiểm sát khu vực này. Bởi vì, theo phương án này thì phù hợp với đặc điểm trong tổ chức và thực hiện quyền lực của bộ máy nhà nước ta. Đồng thời, thực hiện phương án này sẽ tập trung đầu mối, thuận lợi khi triển khai thực hiện và trên thực tiễn một số Viện kiểm sát nhân dân cấp tỉnh và Viện kiểm sát quận, huyện cũng đã và đang thực hiện nội dung này đối với những tỉnh thí điểm không tổ chức Hội đồng nhân dân huyện, quận.

Nguyễn Huy Miện